Психикалық ауытқушылығы бар, бірақ есі дұрыс деп танылған адамдардың қылмыстық жауаптылығы

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 17-бабында психикалық ауытқушылығы бар, бірақ есі дұрыс деп танылған адамдардың қылмыстық жауаптылығы көзделген. Мұндай тұлғалар қылмыстық жауапкершілікке тартылады, алайда олардың психикалық жай-күйі сотпен жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай ретінде ескеріледі.

Аталған норма толық есі дұрыстықтың болмауын (ҚК 16-бабы) және шектеулі есі дұрыстықты ажырату үшін қажет, себебі мұндай тұлға өз әрекетінің мәнін толық емес, ішінара түсінуі мүмкін.

1. "Есі дұрыстықтың болмауы" мен "шектеулі есі дұрыстық" ұғымдарын ажырату

🔹 Есі дұрыс емес тұлға (ҚК 16-бабы):Адам өзінің іс-әрекетінің (немесе әрекетсіздігінің) нақты мәнін ұғынбайды және қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.

🔹 Шектеулі есі дұрыстық (ҚК 17-бабы):Адам өзінің іс-әрекетінің мәнін ішінара ұғынады немесе оны бақылау қабілеті шектеулі болады. Мұндай тұлға есі дұрыс деп танылады, бірақ оның психикалық жай-күйі жаза тағайындау кезінде ескерілуі тиіс.

📌 Мысал:Азамат N. бас сүйек-ми жарақатынан кейінгі органикалық тұлғалық ауытқумен ауырады және ұрлық жасаған. Сараптама оның әрекетінің мәнін түсінгенін, бірақ өзін-өзі бақылау қабілетінің төмендегенін көрсетті. Сот оны есі дұрыс деп танып, бірақ психикалық жай-күйін жеңілдететін мән-жай ретінде есепке алды.

2. Есі дұрыстықты жоққа шығармайтын психикалық ауытқушылық түрлері

Сот-психиатриялық тәжірибеге сәйкес, мұндай жағдайларға жататындар:

✔ Жеңіл деңгейдегі ақыл-ой кемістігі (IQ 50–70);

✔ Мидың органикалық зақымдануы (инсульт, жарақат, ісіктердің салдары);

✔ Шекаралық психикалық ауытқушылықтар (тревождық, обсессивті-компульсивті бұзылыстар);

✔ Ұзақ реактивтік жай-күй (күшті күйзелістің салдары);

✔ Алкоголь мен есірткіге тәуелділіктен туындаған бұзылыстар (бірақ уыттану жағдайының өзі — ҚК 19-бабы бойынша — жауапкершіліктен босатуға негіз болмайды).

⚖ Маңызды!Қылмысты уыттану жағдайында жасаған адамдар ҚК 17-бабына сілтеме жасай алмайды, өйткені ҚК 19-бабы бойынша уыттану — қылмыстық жауаптылықтан босату негізі болып табылмайды.

3. Мұндай тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы

🔹 Психикалық ауытқуы бар, бірақ есі дұрыс тұлғалар жалпы негізде қылмыстық жауаптылыққа тартылады;

🔹 Сот олардың психикалық жай-күйін жаза тағайындау кезінде ескеруге міндетті;

🔹 Кейбір жағдайларда сот медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін (мысалы, психиатриялық диспансерлік бақылау).

📌 Мысал:Азамат P. эпилепсиямен және психотикалық эпизодтармен ауырған. Аурудың асқынуы кезінде ол өтіп бара жатқан адамға шабуыл жасаған. Сот оның жай-күйін ескере отырып, жеңілдетілген жаза тағайындап, мәжбүрлі емдеуді қоса белгілеген.

4. Жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай ретінде

ҚК 53-бабы 1-бөлігінің 8) тармақшасына сәйкес, есі дұрыстықты жоққа шығармайтын психикалық ауытқуы бар тұлға жасаған қылмыс — жеңілдететін мән-жай болып табылады.

📌 Мысал:Айыпталушы К. шизотиптік бұзылудан зардап шеккен және алаяқтық жасаған. Сот оның диагнозын ескеріп, ҚК бабының ең төменгі шегінде жаза тағайындап, амбулаторлық емдеуге жіберді.

5. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану

🔹 Қолдану негіздері:Сот келесі жағдайларда мәжбүрлеу шараларын қолдана алады:✔ Адам өзіне не айналадағы адамдарға қауіп төндірсе;✔ Ауытқудың асқыну ықтималдығы болса;✔ Тұрақты психиатриялық бақылау қажет болғанда.

🔹 Мәжбүрлеу шараларының түрлері:✔ Амбулаторлық бақылау (ҚК 94-бабы);✔ Психиатриялық стационарға жатқызу (қоғам үшін қауіптілік бар жағдайда).

📌 Мысал:Айыпталушы Г. тұлғалық ауытқумен ауырған. Сот оны бұзақылық жасағаны үшін кінәлі деп танып, бас бостандығынан айырудың орнына мәжбүрлі емдеуді тағайындады.

6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары

📌 2001 жылғы 21 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы:Айыпталушының психикалық ауытқуы бар екеніне негіз бар болса, сот сот-психиатриялық сараптаманы тағайындауға міндетті.

📌 2010 жылғы 25 маусымдағы № 3 нормативтік қаулысы:Сот үкім шығару кезінде айыпталушының психикалық жай-күйін жеңілдететін мән-жай ретінде ескеруге тиіс.

📌 Жоғарғы Соттың түсіндірмесінен үзінді:«Айыпталушының есі дұрыстықты жоққа шығармайтын психикалық ауытқуы бар болған жағдайда, сот медициналық қорытындыларды ескере отырып, тағайындалатын жазаны егжей-тегжейлі негіздеуі қажет».

7. Қорытынды

🔹 Есі дұрыстықты жоққа шығармайтын психикалық ауытқуы бар тұлғалар қылмыстық жауаптылыққа тартылады;

🔹 Сот олардың жай-күйін жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай ретінде ескеруге міндетті (ҚК 53-бабы);

🔹 Жаза орнына немесе онымен қатарласа — мәжбүрлі ем қолданылуы мүмкін (ҚК 94-бабы);

🔹 Психикалық жай-күйді анықтау үшін сот-психиатриялық сараптама тағайындалады (ҚПК 260-бабы).

Назар аударыңыз! 

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын. 

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.   

Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы